W książkach i filmach science fiction często pojawia się motyw „wymazywania” pewnych wydarzeń z pamięci osoby. Najczęściej robią to „źli” naukowcy lub kosmici, którzy porywają ludzi do eksperymentów. Takie historie sprawiają, że czytelnicy i widzowie zastanawiają się, czy w rzeczywistości jest to możliwe.
Pamięć ludzka nie może być reprezentowana jako swego rodzaju „księga spichlerza”, w której raz na zawsze zapisuje się wszystko, co dana osoba kiedykolwiek widziała, słyszała i przeżyła. Pamięć jest żywym zjawiskiem, połączenia nerwowe w korze mózgowej powstają i zanikają. Przede wszystkim te połączenia, które są zbyt rzadko aktywowane lub w ogóle nie są aktywowane, rozpadają się - dlatego człowiek zapomina o informacjach, z których nie korzysta.
W niektórych przypadkach zapominanie pełni rolę mechanizmu obronnego: pamięć pozbywa się traumatycznych informacji związanych z negatywnymi emocjami. Szczególnie często wiąże się to z silnym strachem, podczas gdy konsekwencje stresu w postaci załamania nerwowego pozostają. Tak więc w średniowieczu narodziły się legendy o porwaniach ludzi przez elfy, gobliny i inne fantastyczne stworzenia, a teraz - o porwaniu przez kosmitów.
Problem sztucznego zapominania wiąże się z potrzebą pomocy osobom cierpiącym na negatywne wspomnienia. W pewnym stopniu hipnoza daje taką możliwość. W takich eksperymentach ludzie, na polecenie hipnotyzera, nawet na kilka minut zapomnieli swojego nazwiska. Niektóre wyniki są niesamowite. Na przykład jeden hipnotyzer sprawił, że pacjent zapomniał o… alergiach. Podczas kolejnego kwitnienia ziół osoba ta tak naprawdę nie odczuwała typowych dla niego bolesnych objawów. Jednak możliwości hipnozy w tym zakresie są ograniczone: wspomnienia nie znikają, ale są blokowane, a coś może je przywrócić do życia. Pacjent, o którym mowa, ponownie pojawił się z alergią po rozmowie na ten temat z lekarzem.
Na pamięć można wpływać chemicznie, na przykład blokując działanie enzymu kinazy białkowej. Grupa naukowców z Uniwersytetu Kalifornijskiego pod przewodnictwem D. Glantzmana udowodniła możliwość blokowania w ten sposób negatywnych wspomnień. To prawda, że przedmiotem badań był ślimak, jego układ nerwowy jest nieporównywalny z człowiekiem i nikt nie może powiedzieć, jak selektywne zapominanie będzie u ludzi.
Podobne „pigułki pamięci”, które osłabiają połączenia nerwowe, opracowują także rosyjscy naukowcy z K. Anokhinem na czele. Ma używać tego leku na tle aktywnego wspominania przez pacjenta tych epizodów, o których chciałby zapomnieć. Ale nie mówimy jeszcze o praktycznym zastosowaniu. Według K. Anokhina „chemia mózgu jest znacznie łatwiejsza do złamania niż do poprawy”.
Prawdziwe wspomnienia można częściowo zablokować, tworząc fałszywe. W tym celu może wystarczyć instalacja. Na przykład w jednym eksperymencie badani zostali zapytani, czy spotkali królika Bunny'ego w Disneylandzie. Ludzie zapamiętali takie spotkanie, mimo że tej postaci nie ma w Disneylandzie. Czasami postawę wyznacza nastrój panujący w społeczeństwie. Na przykład w latach 70. XX wiek wiele amerykańskich kobiet „przypomniało” wykorzystywanie seksualne przez ojca, wujka lub starszego brata, rzekomo mające miejsce w dzieciństwie. Możliwe jest również celowe wprowadzenie fałszywych wspomnień do konkretnej osoby, zwłaszcza jeśli wyróżnia się zwiększoną sugestywnością.
Ogólnie rzecz biorąc, naukowcy są powściągliwi w kwestii wybiórczego wymazywania pamięci. Jeśli w przyszłości stanie się to technicznie możliwe, nikt nie jest w stanie powiedzieć, w jaki sposób zapominanie negatywnych epizodów z przeszłości wpłynie na pamięć pacjenta i jego całe życie psychiczne.
